Xəzər dənizi sahilləri yeni ekoloji təhlükələrlə bağlı həyəcan təbili çalır
İran, Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın paylaşdığı ən böyük daxili su hövzəsi olan Xəzər dənizi sahilləri yeni səviyyəsinin azalması ilə üzləşir. Bəzi elmi hesabatlar göstərir ki, əsrin sonuna qədər onun hündürlüyü 9-18 metr azala bilər, potensial olaraq ərazisinin dörddə birini itirə bilər və ölçüsünə görə Portuqaliyaya bənzəyən təxminən 93.000 kvadrat kilometr quru ərazini üzə çıxara bilər.
Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalmasının səbəblərini araşdırmaq üçün ilk növbədə bu nəhəng gölü qidalandıran çaylara baxmaq lazımdır. Rusiyanın Xəzərin əsas su mənbəyi olan Volqa çayında bəndlər tikməsi dənizə su axınını xeyli azaldıb.
Məsələn, Dubna Moskvadan qatarla üç saatlıq məsafədə yerləşən kiçik bir şəhərdir və İvankovo su anbarının sahilində yerləşir. Bu, sovet dövründə tikintisi onilliklər boyu davam edən “Böyük Volqa” adlı nəhəng hidroenergetika layihəsinin birinci hissəsidir. Volqa və onun ən böyük qolu olan Kama üzərindəki 11 bənddən ibarət kompleks Rusiyada ümumi elektrik enerjisi istehsalının təxminən 5%-nə cavabdehdir.
1930-cu illərin əvvəllərində Dubnadakı stansiya layihələndirilən zaman gənc Sovet dövləti sənaye inkişafını sürətlə sürətləndirmək yolu ilə Qərbin kapitalist dövlətlərini tutmaq qərarına gəlmişdi, lakin bunun üçün o, elektrik enerjisi istehsal etməli idi. kütləvi miqyas. Sonuncu stansiya tikiləndə, 1980-ci illərdə, ilk dəfə Olimpiadaya ev sahibliyi edən Sovet İttifaqı durğunluq dövrünü bitirmək və yenidən canlandırmaq məqsədi daşıyan genişmiqyaslı demokratik islahatlar proqramı olan yenidənqurmaya başlamaq üzrə idi. çırpınan vəziyyət. Böyük Volqa layihəsinin tarixi müəyyən mənada sovet sənayeləşməsinin tarixidir. Bu, həm də onilliklər ərzində Sovetləri daha böyük, daha təsirli bəndlər tikmək üçün yarışan ABŞ ilə rəqabət tarixidir.
Çay çirklənmiş, lillənmiş və invaziv növlər tərəfindən basdırılmışdır. Rusiyanın mərkəzi liman şəhəri Togliattidə Volqa çayı hövzəsinin Ekologiya İnstitutunun tədqiqatçılarının hesablamalarına görə, su bəndlər tikilməzdən əvvəl olduğu sürətin onda birində axır. Geniş yayılmış zəhərli yosun çiçəkləri indi çox yayılmışdır.
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yeni qurulan Rusiya hökuməti sovet maşınını düzəltməyə çalışırdı. 1996-cı ildə başlanmış konservasiya və bərpa işləri olan federal Volqa dirçəliş proqramı, yalnız iki il sonra, dərin iqtisadi böhran və hökumət qarışıqlığı zamanı məhv oldu. Volqada suyun keyfiyyəti son üç onillikdə əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmayıb.
Geosiyasi gərginlik və sanksiyalar da Rusiyanı Volqa su ehtiyatlarının kənd təsərrüfatı üçün istifadəsini aktivləşdirməyə sövq edib və bu azalmanı daha da gücləndirib. Deyilənə görə, Volqanın suyu Rusiya paytaxtını təmin etmək üçün istifadəyə verilib. O, artıq Volqaboyu insanlara aid deyil.
Xəzər dənizinin su səviyyəsinin dəyişməsi ətraf ərazilər üçün təhlükə yaradır. Suyun səviyyəsi daha da aşağı düşərsə, su obyektinin unikal biomüxtəlifliyinə təhlükə yaranır. Xəzər dənizinin su səviyyəsində kəskin dəyişikliklər təkcə ekoloji deyil, həm də sahilyanı müəssisələrə ziyan, dolanışıq vasitələrinin itirilməsi, miqrasiya və infrastrukturun deqradasiyası kimi sosial-iqtisadi nəticələrə səbəb olacaqdır. Salınma dərəcəsi nə qədər yüksək olarsa, bu nəticələr bir o qədər pis olar. Buna görə də Xəzər dənizinin səviyyəsinə təsir edən əsas səbəblərin aşkar edilməsinə yönəlmiş tədqiqatların aparılması və potensial zərərin qarşısını almaq üçün etibarlı proqnozlar verən modellərin qurulması vacibdir.
Bundan başqa, Xəzər sularının azalması Azərbaycanın şərq zolağı boyunca və xüsusilə Bakı bulvarı ərazisində aydın şəkildə müşahidə olunur. Bulvarın yaxınlığındakı suların çəkilməsi hətta kruiz gəmilərinin də sahilə yaxınlaşmasını mümkünsüz edib.
Azərbaycan ekoloqları da bunu qlobal istiləşmə ilə əlaqələndirirlər və bu vəziyyətin gələcəkdə ölkənin iqliminə və seysmik proseslərə mənfi təsir göstərə biləcəyi qeyd edilir.
Hazırda Azərbaycanda Milli Adaptasiya Planının (MFP) uyğunlaşmaya dəstək layihəsi həyata keçirilir. Prioritet sektorlar su, kənd təsərrüfatı və sahil əraziləri kimi müəyyən edilib. Xəzər dənizinin sahilyanı ərazilərində həddindən artıq yüksək dalğalar, güclü küləklər və daşqınlar kimi ekstremal hadisələrin gözlənilən artması həmin əraziləri iqlim dəyişikliyinə qarşı xüsusilə həssas edir və məqsədyönlü uyğunlaşma proqramlarının işlənib hazırlanmasını tələb edir.
Qeyd edək ki, Azərbaycan BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasına üzv olmaqla qlobal iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəyə qoşulub. 1995-ci ildən BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasına (UNFCCC) Tərəflərin Konfransı hər il çağırılır. Tədbirin məqsədi iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə qlobal tərəqqini araşdırmaqdır. COP29 2024-cü ildə Azərbaycanda keçiriləcək. Bu barədə qərar COP28-in dekabrın 11-də keçirilən plenar iclasında qəbul edilib.
İqlim Fəaliyyəti Gündəliyinin bir hissəsi olaraq COP29-da Xəzər dənizi təşəbbüsü də yer alacaq. Bu Dəniz təşəbbüsü dəniz probleminin təkcə milli və regional səviyyədə deyil, həm də qlobal iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma proqramları çərçivəsində həllini asanlaşdıra bilər.
Aydın olmalıdır ki, Xəzər dənizinin səviyyəsi problemi beş ölkəni birləşdirir. Çirklənmənin qarşısını almaq və Xəzərin ehtiyatlarından zərərsiz istifadə etmək üçün bu ölkələrin ümumi məsuliyyəti var.