Qədim Qəbələ, səyyahların füsunkar yeri, vəlilərin məskəni
Biz Azərbaycanın Şimal-Qərb bölgəsi, Cənubi Qafqazın ən görkəmli ölkələrindən biri olan Qədim Qəbələ. Yolumuzu bir az da uzatdıq ki, yol boyu şəhərlərdə maraqlı mənzərələri və gözəl binaları görə bilək.
Yenə dəmir atımla uzun bir yola çıxdım. Əslində səyahət planım havalar isindikdən sonra idi. Amma getməli yer Qəbələdirsə, qərara gəldim ki, getməyə dəyər.
Təxminən saat yarımdan sonra Şamaxıya gəldim və Şamaxının ən qədim yerlərindən biri olan Cümə məscidində dayandım.
743-cü ildə tikilmiş Şamaxı Cümə məscidi orta əsrlərin ən görkəmli sərvətlərindən biri hesab olunur. Məscid ərəb xilafətinin yaranması dövrünə, təxminən Abbasilər dövrünə təsadüf edib, sonra təbii fəlakətlər nəticəsində dağıdılıb və məscid sonuncu dəfə 2013-cü ildə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə yenidən tikilib.
Qısa fasilədən sonra yenidən yola düşdük. Çünki qış idi, gün qısa idi. Həmçinin axşam saatlarında yollar dumanlı və sürüşkən olur.
Yolda İsmayıllı rayonunda dayanıb dərin qış yuxusuna qərq olmuş rayonun başı qarlı dağlarına heyranlıqla baxdım. Həqiqətən, qış fəsli şimal-qərb bölgəsində fərqlidir.
Yenə irəli… və nəhayət, uzun və ləng yoldan sonra Qəbələyə çatdım. Yol təmir olunduğundan sürətlə getmək mümkün olmayıb. Dolama dağ aşırımları və sıldırım yollar heyrətamiz mənzərələri ilə cəlbedici olsa da, həm də bir qədər riskli idi.
Qəbələyə çatanda əsr namazının vaxtı idi. Təxminən saat 3-4 radələrində rayona daxil olanda yolumun üstündə özünəməxsus görkəmi ilə diqqət çəkən Qəbələnin Cümə məscidi görünürdü. Namaz vaxtı idi və planlaşdırılmamış səfərdən sonra uzun səfərin yorğunluğunu atmaq üçün məsciddən başqa ideal yer tapa bilmədim. İçimdən bir səs “Bu boşluğa gir və dincəl” dedi. Mən məscidə daxil olanda məscidin imamı hədislərdən parçalar oxuyur, uca və məlahətli səslə Quran tilavət edirdi. Namaza sayılı dəqiqələr qaldı…
Camaat namazı qurtaran kimi məscidin imamı qonaqlarla görüşürdü və mən ona yaxınlaşanda yerli olmadığımı görüb xüsusi ədəb-ərkanla salamladı.
Ağdaş rayonu, Xosrov kənd İslam mədrəsəsində dini təhsil alan Saleh Şirinov hər bir camaat namazında bəlağətli çıxışı ilə insanların qəlbini nurlandırır, İslam dinimizin gözəlliklərini insanlara çatdırır. Binanın görkəmi kənardan adi məscid təəssüratı yaratsa da, içəri girərkən insanların isti münasibəti, sifətlərində nurun olması insanda onların tamam başqa bir məkanda olduqlarını hiss etdirirdi. Sanki Allahın dostlarının (vəlilərinin) əhatəsində olduğunu düşünürsən və yerindən asılı olmayaraq özünü İslamın mərkəzində görürsən.
Qısa söhbətdən sonra Saleh hoca məscidə gələnlərin hamısını qonaq otağına dəvət etdi. Süfrədə isti çay və şirniyyatlar var idi. Bu cür süfrələrin əhəmiyyətinin nə olduğunu soruşduqda Saleh hoca bunun məscid tərəfindən mütəmadi olaraq təşkil edildiyini vurğuladı. Təəccübləndim, amma təəccübümü gizlətməyə çalışdım. O bildirib ki, məscidə ibadət etməyə gələn insanlar namazdan sonra məscidin yeməklərindən dadıb Quran ayələri və hədislərə qulaq asırlar. Təbii ki, evə, işə tələsməyən insanlar dini biliklərdən bəhrələnirlər.
Məscidə namaz qılmağa gələn yerli əhalinin üzləri insana müsbət enerji verirdi. İnsan Peyğəmbərin (s) və onun səhabələrinin hüzurunda xoşbəxtlik dövrünə qayıtmış kimi hiss edir.
Axşam söhbət bitən kimi Saleh hocanı sorğu-sual etdim. Məscidin tarixi haqqında məlumat almağa çalışdım.
Saleh Şirinov müsahibəyə başlayan kimi dedi ki, yaşlı nəsildən eşitdiyi məlumata görə, məscidin min illik tarixi var.
“Məscidimizin, yəni oturduğumuz bu yerin min ildən artıq yaşı var. Bildiyimizə görə, Qafqazda min ildən çox yaşı olan üç məscid var idi. Onlardan biri Dərbənddədir. ikincisi Şamaxıda, üçüncüsü isə indi olduğumuz yerdir.
Bizə çatan məlumatlara görə, məscidin əvvəlki memarlıq quruluşu ölçü baxımından kiçik olsa da, 1892-ci ildə məscid yenidən tikilərək genişləndirilib. Qeyd edim ki, o vaxt Qəbələ qəsəbə kimi tanındığından burada 10 məscid istifadə olunurdu. Onlardan 9-u məhəllə məscidi, 10- u isə Cümə məscidi adlanırdı.
1892-ci ildə yenidən qurulan Cümə məscidinin mehrabı 1000 il əvvəlki görkəmini qoruyub saxlamışdır. Əcdadlarımız məscidi yenidən tikəndə mehrabına toxunmayıb və o, sütunların altında öz orijinal forması ilə qalıb. Məscid 1900-cü illərdə Sovet bolşevizmi Qafqazı işğal edənə qədər insanlar tərəfindən dini ibadət üçün istifadə edilib. 1925-ci ildə sovet hakimiyyətinin qərarı ilə məscidin fəaliyyəti dayandırıldı. 1925-ci ildən sonra məscid müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmişdir. Məsələn, o zaman deyilənlərə görə, bu bina bəzən kinoklub, çay evi, qumarxana, məhkəmə zalı, anbar kimi də istifadə olunub. Nəhayət, 1983-cü ilə qədər məscidin binası bərbad vəziyyətdə idi. Son anda məscidin təmirinə qərar verildi və o, milli tarix muzeyi kimi fəaliyyətə başladı. Təbii ki, sovet hakimiyyəti dövrü olmasına baxmayaraq, o dövrün uzaqgörən insanları bu binanın uçmaması üçün belə bir ağıllı tədbir gördülər. 1986-cı ildən məscid tarix-diyarşünaslıq muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. Nəhayət, Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra 2004-cü ildən sonra bina məscid kimi əvvəlki görkəminə qaytarıldı”.
Belə bir deyim var ki, məscid Allahın evidir və bu cür işlərdə xeyirxah insanların rolu əvəzsiz sayılır. Saleh Şirinov məscidin tikintisi zamanı xeyirxah qəbələlilərdən də danışıb. O, bu əsərində Mustafa adlı bir xeyirxahın adını çəksə də, məscid yerli əhalinin birgə səyi nəticəsində tikilib.
Məscid çay daşları və kərpiclə tikilib və deyilənlərə görə, daşlar Dəmirəparançayın şərq istiqamətindən xüsusi zəhmətlə buraya əl ilə aparılıb. Məscidin metal və taxta üzlənməsi ilə təmin olunmasında tanınmış xeyriyyəçi, mütərəqqi şəxsiyyət Hacı Zeynalabdin Tağıyevin dəyərli xidmətləri olub. Belə ki, yerli camaat Rusiyadan dam örtükləri və taxta məmulatlarının gətirilməsi üçün Tağıyevə müraciət edib. Onlar pul təklif etsələr də, Hacı Zeynalabdin pulu qəbul etməyib və bütün xərcləri özü qarşılayıb. Söz verilən taxta və metal məmulatları vaxtında Ləki stansiyasına çatdırılıb, oradan da Qəbələyə daşınaraq məscidin tikintisində istifadə olunub.
2004-cü ildən sonra da Gəncliyə Yardım Fondunun maliyyə və mənəvi dəstəyi ilə min illik yaşı olan Qəbələ Cümə məscidi bərpa olunub və fəaliyyətini davam etdirir. Saleh Şirinovun sözlərinə görə, son təmirdən sonra məscid üç hissəyə bölünüb: əsas ibadət yeri, kitabxana bölməsi və qadınların ibadət yeri. Belə ki, həm kişilər, həm də qadınlar üçün ayrı-ayrılıqda olan kitabxana bölməsində gənclər gəlib asudə vaxtlarını Quran öyrənmək və oxumaq üçün keçirə bilərlər.
Qəbələ həm də elm ocağı idi, yəni Allah dostlarının tez-tez qonaq gəlib məskunlaşdığı yerlərdən biri idi. Bura həm də Əhli-Sünnənin Şafi və Hənəfi məzhəblərinin geniş yayıldığı bölgə hesab olunur, bu səbəbdən Xalidi Bağdadinin davam etdirdiyi Nəqşibəndi məzhəbi müəyyən zaman ərzində bu yerlərə çata bilirdi.
Saleh Şirinov Qəbələdə yetişən din alimlərinin adlarını çəkdi. Onların arasında Əhməd baba, Seyfəddin baba, Əsəd Əfəndi, Hacı Qərib babanın adları tarixdə qorunub saxlanmışdır.
Qəbələ həm də yaşıl meşələri, buz kimi soyuq şəlalələri, Böyük Qafqaz dağlarının ətəyindəki sıldırım qayaları ilə hodofilləri özünə cəlb edir. Rayonun mərkəzində beşulduzlu otellər, istirahət mərkəzləri, Tufan Dağ xizək idmanı, rayonun şərq tərəfində əyləncə mərkəzləri fəaliyyət göstərir.
Vəndam kəndindən sonra rayona çatmamış Nohur gölü füsunkarlığı ilə insanları valeh edir. Qəbələni kəşf etmək üçün bir gün, hətta bir ay kifayət etmir. Laza kəndinə doğru yoxuşa gedərkən dağların soyuq havası birdən adamın başını gicəlləndirir. Nəfəs kəsən soyuq şəlalələr və əriyən qarla dolub-daşan çaylar insana vəd edilmiş cənnət parçasını xatırladır.
Qəbələ həm elm sahibləri yeri, həm də Uca Allahın yaratdığı gözəllikləri özündə cəmləşdirən başqa bir məkandır. Necə də gözəldir ki, bir neçə gün belə bu yerin gözəlliyindən həzz ala bildik!
Vətənimiz Azərbaycan gözəldir və birlikdə daha gözəl yerləri kəşf etmək üçün növbəti səfərlərimizə qədər əlvida.